Drzewa w przestrzeni miejskiej – gatunki nagozalążkowe
Podstawową rolą roślin bezpośrednio wpływającą na całe środowisko przyrodnicze jest produkcja związków organicznych z dwutlenku węgla oraz uwalnianie tlenu w procesie fotosyntezy. Wprowadzanie roślinności do miast pozwala ograniczyć zawartość tlenków węgla w powietrzu i neutralizować ich niekorzystne oddziaływanie. Dwutlenek węgla, emitowany przez transport, energetykę i przemysł, jest głównym czynnikiem odpowiedzialnym za powstawanie efektu cieplarnianego i zachodzących na jego skutek zmian klimatycznych. Rośliny wykazują także zdolność wchłaniania i zatrzymywania na swojej powierzchni bardzo niebezpiecznych dla zdrowia człowieka pyłów zawieszonych. Według badań przeprowadzonych przez zespół prof. Gawrońskiego (SGGW) duże ilości pyłów zawieszonych zatrzymują m.in. liście jesionu pensylwańskiego, brzozy brodawkowatej czy jarząbu szwedzkiego. Z gatunków nagozalążkowych warto wymienić świerk serbski, sosnę czarną czy jodłę jednobarwną. Roślinność miejska wpływa także na mikroklimat gdyż powoduje wzrost wilgotności powietrza oraz obniżenie temperatury pod koronami drzew. Drzewa to także miejsce życia zwierząt, gniazdowania ptaków i siedlisko licznych owadów.
Warunki wzrostu roślinności miejskiej zależą od warunków siedliskowych i środowiskowych oraz lokalnego klimatu, będącego wypadkową: wielkości miasta, gęstości zabudowy, natężenia ruchu czy rodzaju przemysłu. Drzewa w mieście (szczególnie sadzone przy ulicach) są narażone na bardzo niekorzystne warunki uprawy. W przypadku drzew o trwałym ulistnieniu ich przydatność jest ograniczona ze względu na niską, w stosunku do roślin okresowo gubiących liście, odporność na zanieczyszczenia powietrza oraz aerozol solny. Ropopochodne zanieczyszczenia powietrza, pyły i aerozol solny osadzając się na igłach lub łuskach ograniczają proces fotosyntezy lub powodują trwałe uszkodzenia blaszek liściowych. W rejonach o większej ilości opadów problemy te są zdecydowanie mniejsze, gdyż intensywne opady deszczu spłukują szkodliwe substancje z powierzchni igieł.
Niemniej jednak kilka gatunków nadaje się do szerszego zastosowania w zieleni miejskiej. Do najcenniejszych drzew nagonasiennych o trwałym ulistnieniu, polecanych do stosowania w terenach zurbanizowanych należy jodła jednobarwna (Abies concolor). Jest to drzewo o regularnym, stożkowym pokroju osiągające w wieku 30 lat ok. 10-12 m wysokości. Należy do gatunków o bardzo małych wymaganiach glebowych. Do prawidłowego wzrostu wymaga miejsc słonecznych. Do uprawy w miastach warto polecić raczej gatunek (rozmnażany z nasion) niż jej często ładniej wybarwione odmiany np. ‘Violacea’ czy ‘Argentea’, które w wyniku rozmnażania przez szczepienie mają trudności z utrzymaniem regularnego pokroju. Podstawowym gatunkiem sosny z przeznaczeniem do stosowania w miastach i na terenach przemysłowych jest sosna czarna (Pinus nigra) – drzewo tworzące szerokie, parasolowate korony dorastające po 30 latach uprawy do wysokości ok. 10 m. Igły sosny czarnej są sztywne, ciemnozielone, zebrane po 2 w pęczku. W Polsce najczęściej w uprawie spotyka się jej podgatunek, popularnie nazywany sosną austriacką (Pinus nigra subsp. nigra). Szerokość korony predysponuje te sosny do sadzenia tylko w miejscach o dużej wolnej przestrzeni. Natomiast na miejsca o ograniczonej przestrzeni można polecić jej odmiany o stożkowatym pokroju, takie jak ‘Pyramidalis’ czy ‘Fastigiata’. W miejscach reprezentacyjnych warto posadzić charakteryzującą się eleganckim, regularnym pokrojem mało znaną jeszcze amerykańską odmianę ‘Oregon Green’. Wyjątkowo małe wymagania glebowe i wilgotnościowe oraz dużą odporność na zanieczyszczenia środowiska wykazuje świerk kłujący (Picea pungens). Jest to podstawowy gatunek świerka z przeznaczeniem do miast. Drzewa tworzą regularny, stożkowaty pokrój, dorastają po 30 latach uprawy do 10-15 m wysokości. Gatunek ten posiada szereg odmian o drzewiastym pokroju i ładnym srebrzysto-niebieskim zabarwieniu igieł. Do szczególnie wartościowych należy zaliczyć odmiany: ‘Hoopsii’, ‘Koster’, ‘Oldenburg’ czy nowszą węgierską odmianę ‘Edith’. Świerk serbski (Picea omorika) to z kolei najszybciej rosnący gatunek świerka tworzący wąskie, strzeliste formy, dorastający po 30 latach uprawy do 12-15 m wysokości. Igły ma dwubarwne, z wierzchu zielone, od spodu srebrzyste. Drzewo to doskonale nadaje się do sadzenia w formie szpalerów a jego ogromną zaletą jest utrzymywanie dolnych gałęzi nawet w wieku kilkudziesięciu lat! Podobnie jak poprzedni gatunek świerka ma on małe wymagania glebowe i wilgotnościowe a do właściwego wzrostu wymaga stanowisk słonecznych.
Znacznie lepiej w warunkach miejskich sprawdzają się rośliny nagonasienne z grupy zrzucających liście na zimę. Cennym, ale ciągle rzadko stosowanym w miastach gatunkiem, jest metasekwoja chińska (Metasequoia glyptostroboides) – drzewo o strzelistym pokroju dorastające po 30 latach uprawy do ok. 12 m wysokości, o sezonowym ulistnieniu (igły przed opadnięciem przybierają rudo-brązowe zabarwienie). Jest to gatunek światłolubny, preferujący stanowiska słoneczne. Ze względu na szerokie korony wymaga też sporo przestrzeni. Węższe korony w stosunku do gatunku tworzą niektóre mało jeszcze znane odmiany np. ‘Sheridan Spire’ czy nowa ciekawa polska odmiana ‘Rogów’. Drzewo to poleca się sadzić na terenach wilgotnych a nawet okresowo zalewanych – np. w nieckach przy węzłach autostradowych, gdzie często zbiera się woda opadowa. Metasekwoja chińska, chociaż preferuje stanowiska wilgotne, jest gatunkiem dosyć tolerancyjnym, znoszącym nawet okresowe susze! Ta cecha sprawia, że z powodzeniem może być ona sadzona na stanowiskach nawet z okresowymi niedoborami wody. Drugim cennym miejskim gatunkiem, gubiącym liście na zimę jest miłorząb dwuklapowy (Ginkgo biloba). Jest to drzewo o dużym i ciągle jeszcze niewykorzystanym potencjale zastosowania w zieleni miejskiej. Po 30 latach uprawy miłorząb osiąga do 8-12 m wysokości. Liście tego gatunku są wachlarzowate, skórzaste, osadzone na długich ogonkach. Jesienią przyjmują piękne złocistożółte zabarwienie. Roślina ta ma małe wymagania glebowe i wilgotnościowe, ale preferuje stanowiska słoneczne. Wykazuje duże zdolności pochłaniania tlenków azotu oraz ozonu. Do uprawy w miastach polecane są klony męskie, gdyż one nie zawiązują nasion otoczonych osnówkami, które w trakcie dojrzewania wydzielają cuchnący kwas masłowy (ale w wielu krajach miłorzęby są uprawiane jako drzewa owocowe, a ich nasiona są przysmakiem!). Szczególnie wartościowe jako drzewa przyuliczne są bardzo wąskie, kolumnowe odmiany miłorzębu np. ‘Tremonia’ czy ‘Princeton Sentry’. Gatunkiem polecanym na tereny miejskie, przemysłowe, do obsadzania dróg oraz na wysokie żywopłoty formowane jest także modrzew japoński (Larix kaempferi). Jest to szybko rosnące drzewo o szerokim pokroju, dorastające po 30 latach uprawy do 25 m wysokości. Igły ma sezonowe, pięknie przebarwiające się jesienią na żółto. Jest to roślina niekłopotliwa w uprawie, ma małe wymagania glebowe i wilgotnościowe, do prawidłowego wzrostu wymaga jednak pełnego nasłonecznienia.
Tekst: Wiesław Szydło / Związek Szkółkarzy Polskich
Zdjęcia: Grzegorz Falkowski
DOBORY DRZEW MIEJSKICH, JAK JE TWORZYĆ, DLACZEGO TAKIE?
Mieszkańcy miast zauważają wokół siebie coraz to inne, nowe gatunki i odmiany drzew. Czy nie wystarczą znane od lat lipy i klony? Dlaczego sadzimy odmienne niż dotychczas drzewa, czy tylko dlatego, że są bardziej ozdobne?
Dlaczego trzeba zajmować się doborami drzew miejskich?
Początkowo jeszcze w XIX w. drzewa sadzono właściwie tylko ze względu na ich walory estetyczne. Tworząc reprezentacyjne aleje upiększały one dojazd do rezydencji i pałaców. Renesansowa aleja oznaczała główną drogę założenia ogrodowego. W XVII w. aleje drzew usamodzielniły się i pojawiły przy ulicach miejskich (Worobiec i Liżewska 2009). Wtedy też pojawiła się kwestia najlepszego wyboru gatunków. W Polsce pierwsze doniesienia na temat doborów drzew miejskich pojawiły się jeszcze przed odzyskaniem niepodległości. W roku 1889 powstał w Warszawie powołany przez Sokrata Starynkiewicza Obywatelski Komitet Plantacyjny. Komitet wskazywał jak zazieleniać Warszawę i jakie drzewa wybierać (Szanior 1917). Przy głównych ulicach królowały wówczas ozdobne lipy, wiązy, robinie i kasztanowce. W latach 80-tych, w Instytucie Dendrologii w Kórniku opracowano dobory drzew do warunków miejskich. Było to bardzo szerokie opracowanie nie uwzględniające jeszcze szybko zmieniających się warunków w zurbanizowanych aglomeracjach (Bugała i in. 1984). Na początku lat dwutysięcznych opracowane zostały bardziej ukierunkowane dobory drzew do warunków miejskich (Borowski i Latocha 2006, Borowski 2012). Znalazły one odzwierciedlenie w praktyce i zaowocowały sadzeniem wybranych drzew przy ulicach Warszawy i innych miast Polski.
Naturalnie problemem doborów zajmowano się również wielokrotnie za granicą, a jednym z lepszych i bardziej znanych przykładów, jest opracowanie Niny Bassuk i zespołu (Bassuk i in. 2009).
Pomimo starań zarówno liczba drzew miejskich, szczególnie przyulicznych, jak i ich stan ulegał pogorszeniu. W Warszawie przy głównych ulicach, w latach 1985 -2000, wycięto ok. 50% z nich. Stwierdzono, że praktycznie wszystkie drzewa, ze stosowanych przy ulicach gatunków, żyją o połowę do 2/3 krócej niż w warunkach naturalnych (Szczepanowska 2001). Dotyczyło to szczególnie powszechnie stosowanych, takich krajowych rodzajów, jak Acer spp. i Tilia spp. (Dmuchowski i Badurek 2001). W tych latach sadzono rocznie w Warszawie około 1000 drzew i podobną liczbę wycinano. Jak widać problem odpowiedniego doboru drzew był od dawna zauważany, ale w ostatnim czasie, ze względu na skalę zamierania drzew, stał się bardzo istotny.
Według danych Zarządu Zieleni Warszawy (2021) w roku 2017 wycięto 584 drzewa w 2018 – 972, w 2019 – 1917, a w 2020 – 1522. Jak widać skala wycinki jest ogromna i nie obejmuje wszystkich drzew, były usuwane i przez inne instytucje miejskie. Oczywiście wycinki były spowodowane nie tylko zamieraniem drzew, z powodu narastającej presji środowiska miejskiego i naturalnego starzenia się, ale też rozbudową i modernizacją dróg, oraz wieloma innymi czynnikami. Najwięcej drzew usuwano w Śródmieściu, gdzie degradacja środowiska jest największa.
Naturalnie w tym czasie również sadzono. W roku 2017 – 1968 drzew, w 2018 – 6432, w 2019 -5771, w 2020 -3819. Tak duża skala sadzenia w Warszawie wynikała z potrzeb i zaniechań lat poprzednich. Należy jednak zaznaczyć, że udatność przyjęć, nie była stuprocentowa.
W ostatnich latach pojawiła się bardzo duża różnorodność gatunkowa i odmianowa, w roku 2020, posadzono ponad 200 gatunków i odmian drzew. Najpopularniejsze to: Acer platanoides, Tilia europaea 'Pallida’, Aesculus carnea 'Briotti’, Acer platanoides 'Columnare’, Carpinus betulus 'Fastigiata’, Robinia xmargaretta ’Pink Cascade’, Pyrus calleriana 'Chanticleer’, Quercus rubra, Platanus xhispanica ’Acerifolia’, Tilia cordata 'Greenspire’. Obok typowych drzew miejskich (w tym przyulicznych) sadzono też ozdobne na przykład Malus ’Golden hornet’, 'Ola’, 'Profusion’, Prunus serrulata 'Kanzan’ i inne. Zdecydowanie najmniej posadzono drzew iglastych.
Czynniki ważne z punktu widzenia doboru drzew miejskich:
1. Oczywistym jest, że opracowując jakikolwiek dobór roślin, dla miasta bądź regionu należy wziąć pod uwagę miejscowe warunki klimatyczne. W Polsce i wielu innych krajach europejskich używana jest w tym celu skala zgodna z klasyfikacją USDA(United States Department of Agriculture) uwzględniająca przeciętne minimalne temperatury w różnych rejonach Świata, w tym Europy (Heinze i Schreiber 1984).
2. Postępujące zmiany klimatu, głównie jego ocieplenie i kseryzacja. Według Narodowej Agencji Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej (NASA), rok 2016 okazał się najcieplejszy w historii pomiarów temperatury (GISTEMP Team 2017). Ogólne ocieplenie systemu klimatycznego ziemi nie podlega już wątpliwości, liczne z obserwowanych zmian są bez precedensu od dziesięcioleci a nawet tysiącleci. Wzrasta atmosferyczne stężenie gazów cieplarnianych (IPCC 2013). Oczywiście zmiany klimatyczne dotyczą praktycznie całego globu. Jak podają Bastin in. (2019) klimat Madrytu w 2050 roku będzie przypominał aktualny klimat Marrakeszu, Sztokholmu −Budapeszt, Londynu – Barcelony, Moskwy −Sofii, Seattle −San Francisco, Tokio − Changsha.
Prognozowaniem zmian klimatu w Polsce zajęli się Kundzewicz, Hov i Okruszko (2017 red.). Autorzy raportu przewidują, że średnia roczna temperatura powietrza w Polsce, do horyzontu 2021-2050, wzrośnie o około 1,1 °C i około 2 °C do horyzontu 2071-2100. Chociaż w kraju nie było takich fal upałów jak w roku 2003 w Europie zachodniej, to jednak w dużych miastach, od początku lat 90-tych XX wieku miały miejsce okresy upałów, w czasie których, zaobserwowano znacznie zwiększoną liczbę zgonów (Kundzewicz, Hov i Okruszko 2017 red.). W najgorszym roku 1994, w dziesięciu miastach Polski, zanotowano 1186 dodatkowych zgonów wynikających z fal upałów.
Wszystkie przedstawione powyżej zmiany klimatyczne, obok oddziaływania na ludzi, wpływają również na kondycję drzew, między innymi, dlatego trzeba modyfikować ich dobory.
3. Tolerancja na oddziaływanie całego kompleksu niekorzystnych warunków miejskich. Po pierwsze powinna to być tolerancja na suszę spowodowaną przegrzaniem miasta i istnieniem miejskiej wyspy ciepła, a także odprowadzaniem z miasta wody opadowej. Badania wilgotności gleby w Warszawie wykazały stały deficyt wody na niemal wszystkich badanych stanowiskach drzew przyulicznych (Swoczyna 2013). Rozwój drzew miejskich, szczególnie przyulicznych, bardzo ogranicza ubicie gleby (Swoczyna 2013) opór penetracji gleby przewyższał z reguły 3,0-4,0 MPa, co oznacza silne zahamowanie wzrostu korzeni. W warunkach miast Środkowej Europy istotna jest tolerancja drzew na zasolenie gleby i działanie aerozolu solnego wynikające z zastosowania środków do odladzania ulic zimą. Takie wnioski wynikają z wielu prac prowadzonych w miastach polskich (Bach i in. 2007, Borowski 2008, Borowski i Pstrągowska 2010) i w Kijowie (Sovakov i in. 2020). W związku z ogólną globalizacją, a co za tym idzie, międzynarodową wymianą roślin, w doborze drzew powinna być bardziej uwzględniana odporność na choroby i szkodniki. W wielu krajach pojawiają się szkodniki pochodzące z innych regionów świata i atakujące drzewa miejskie. W Polsce takimi przykładami mogą być szrotówek kasztanowcowiaczek (Cameraria ohridella), czy ćma bukszpanowa (Cydalima perspectalis). Podobnie jest z chorobami między innymi z szybko rozprzestrzeniającą się na platanach masarią Splanchnonema platani (Massaria platani). Dlatego też niezwykle ważne jest przestrzeganie zasad bioasekuracji.
4. Właściwości fitoremiediacyjne i usługi ekosystemowe. Zdolność roślin do oczyszczania środowiska jest rzadko wykorzystywana przy opracowywaniu doborów, jednak ogromne zanieczyszczenie środowiska miejskiego, powinno spowodować większe zainteresowanie tą tematyką. Ogólne wskazania dotyczące zdolności fitoremediacyjnych zawiera holenderskie opracowanie Hoffmana (2009), obejmujące dane o absorbcji pyłów, filtracji i pochłanianiu szkodliwych gazów przez drzewa, krzewy i pnącza. Liczne są, również w Polsce, prace dotyczące właściwości różnych rodzajów i gatunków roślin drzewiastych (Dzierżanowski i in. 2011). Adsorpcję pyłów (PM) trzynastu miejskich gatunków drzewiastych badali Popek i inni (2013). Stwierdzili, że skala akumulacji cząstek stałych przez drzewa i krzewy może się zmieniać więcej niż 10-krotnie. Gatunki drzew takie jak Pinus sylvestris, Alnus spaethi, Fraxinus excelsior, Pyrus calleryana, Populus sp., Robinia pseudoacacia, Sophora japonicum, Ligustrum lucidum i Quercus ilex wykazują duży potencjał w fitoremediacji.
Oczywiście trudno pominąć usługi ekosystemowe drzew, poza fitoremediacją, to również produkcja tlenu, pochłanianie dwutlenku węgla, oddziaływanie na klimat miasta i obieg wody. Wydaje się, że w tym przypadku, największe znaczenie ma liczba drzew, i wynikająca z wieku, wielkość aparatu asymilacyjnego, ich dobór jest mniej ważny.
5. W jakich rejonach można szukać drzew przydatnych do sadzenia w miastach Środkowej Europy? Uwzględniając zmiany klimatyczne i najważniejsze czynniki ograniczające wzrost drzew w dużych aglomeracjach, należy zauważyć, że środowisko wzrostu drzew w miastach Środkowej Europy coraz bardziej przypomina to, na jakie trafimy w suchych rejonach Ameryki Północnej i Azji. Takiej konstatacji dokonali Roloff, Korn i Gillner (2009). Podali oni listę drzew o dużej tolerancji na suszę i o wystarczającej tolerancji na niskie temperatury. Trzeba jednak zaznaczyć, że nawet ten sam gatunek, może naturalnie występować na różnych siedliskach i w różnych warunkach klimatycznych takim przykładem może być europejski jesion wyniosły (Fraxinus excelsior), który w centralnej Francji rośnie w siedliskach stosunkowo suchych − na kamienistych zboczach, a Europie Środkowej w wilgotnych lasach łęgowych (Beck i in. 2016). Dlatego ważna jest proweniencja wybieranych drzew, w tym ich podgatunków i odmian.
6. Obce, czy krajowe? Rozważając kwestę rejonów pozyskiwania drzew, nie sposób pominąć ich pochodzenia. Wydaje się oczywistym, że w konkretnym mieście, najlepiej będą rosły drzewa rodzime. Jednak wiele badań wskazuje na to, że rośliny krajowe (w tym rodzime) ustępują miejsca obcym. W miastach europejskich, także w Warszawie, zwiększa się udział roślinnych gatunków termofilnych, o wzrastającym kontynentalizmie i stopniu hemerobii (Kowarik 1990, Sudnik-Wójcikowska 1998 Sukopp 2004). Liczne badania wykazały, że rodzime gatunki drzewiaste rosną gorzej w miejskich warunkach przyulicznych, niż w siedliskach względnie naturalnych (Borowski 2008). Jako prosty przykład, może posłużyć porównanie dwóch fotografii lipy drobnolistnej(Tilia cordata). Na tak dużą deformację pokroju przyulicznej lipy wpłynął cały kompleks warunków miejskich, w tym głównie zasolenie gleby i aerozol solny.
Trzeba też zaznaczyć, że krajowych gatunków drzew jest w Polsce zaledwie 40 (Danielewicz i Wiatrowska 2015) i tylko naprawdę nieliczne są w stanie rosnąć w miastach. Jednocześnie praktyka pokazuje, że gatunki obce w tym inwazyjne, na przykład ailant gruczołkowaty (Ailanthus altissima) czy robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia) doskonale sobie w takich warunkach radzą (Bąblewski i Czekalski 2005).
W obecnej sytuacji nie sposób rezygnować z obcych gatunków drzew w miastach. Czy zatem powinniśmy z nimi „walczyć”? W wielu miastach zauważalna jest tendencja do sadzenia dużej liczby drzew wybranego gatunku. Jednak wieloletnie doświadczenie leśników uczy, że żadna monokultura nie jest korzystna i należy dążyć do jak największej różnorodności sadzonych drzew.
Jak prace naukowe mogą pomóc w zestawianiu doborów?
Prace naukowe dotyczące doborów drzew do trudnych warunków miejskich, są obecnie skoncentrowane na wskazaniu parametrów fizjologicznych, które w sposób syntetyczny mogą wskazać odpowiednie gatunki i odmiany. Wykazują one różnice w natężeniu fotosyntezy (Borowski 2008), zawartości chlorofilu w liściach, fluorescencji chlorofilu (Swoczyna i in. 2010, Swoczyna i in. 2015, Przybysz i in. 2014). W testowaniu drzew tolerancyjnych względem zmian klimatu pomocne okazuje się też badanie fluorescencji chlorofilu w pędach (Callow i in. 2018).
Ostatnio, coraz częściej używanym parametrem fizjologicznym oceny tolerancji gatunków drzewiastych względem suszy, jest potencjał wodny liści przy zupełnej utracie turgoru (ΨP0). Henrik Sjöman, Anrew Hirons i Nina Bassuk (2018) przebadali w ten sposób 45 gatunków. Autorzy uszeregowali gatunki według ich tolerancji. Wykazali, że badanie ΨP0 potwierdziło wieloletnie doświadczenie praktyków zajmujących się drzewami w środowisku miejskim, co uwiarygodniło zastosowaną metodę. Ten sam zespół Sjöman, Hirons i Bassuk (2015) w podobny sposób uszeregowali tolerancję względem suszy 27 gatunków i odmian klonów. Wykazali przy tym, że istnieją duże różnice w tej tolerancji, nawet pomiędzy odmianami tego samego gatunku. Takie badania okazują się być bardzo przydatne przy opracowywaniu doborów drzew do miast.
Dwaj z pierwszych autorów Hirons i Sjöman (2019) przedstawili, w dostępnym powszechnie internetowo katalogu, bardzo obszerne dane o właściwościach drzew wybieranych do miast. To właśnie jeden z ostatnich i bardzo dobry przykład wkładu naukowców w praktyczne działania.
Podsumowanie
Opracowanie doboru drzew dla miast jest zadaniem niełatwym. Pogarszające się warunki wzrostu drzew wymagają stałego poszukiwania odpowiednich gatunków i odmian. Obok danych pochodzących z tradycyjnej literatury dendrologicznej i podawanych przez producentów, trzeba z pewnością, wziąć pod uwagę nowe osiągnięcia naukowe.
Dobierając drzewa do konkretnych warunków należy uświadomić sobie, jakie stawiamy przed nimi zadania i uwzględnić czynniki siedliskowe w miejscu ich sadzenia. Jeśli już wybierzemy, bardzo dobrej jakości materiał z renomowanych szkółek i posadzimy go, nie zapomnijmy o pielęgnacji, zwłaszcza w pierwszym okresie po posadzeniu. Dbajmy też o jakość środowiska miejskiego, niedługo możemy nie znaleźć drzew, które będą zdolne do egzystencji w tak trudnych warunkach.
Życzę udanych wyborów, sukcesów w sadzeniu i uprawie drzew miejskich.
Tekst: dr hab. inż. Jacek Borowski
Zdjęcia: Grzegorz Falkowski
Literatura
1.Bach A., Frazik-Adamczyk M., Pawłowska B., Pniak N. 2007. Wpływ warunków miejskich na zdrowotność lip (Tilia × europaea) ‘Pallida’ w Alei Najświętszej Marii Panny w Częstochowie. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu – CCCLXXXIII (2007).
2.Bastin J-F., Clark E., Elliott T., Hart S, Van Den Hoogen J., Hordijk I., et al. 2019. Understanding climate change from a global analysis of city analogues. PLoS ONE 14(7): e0217592. https://doi.org/10.1371/journal. pone.0217592.
3.Bassuk N., Deanna F.C, Marranca B.,Z., Barb N. 2009. Recommended Urban Trees: Site Assessment and Tree Selection for Stress Tolerance. Urban Horticulture Institute, Cornell University, Ithaca, New York.
4.Bąblewski P., Czekalski M. 2005. Distribution of tree-of heaven, Ailanthus altissima (mill.) Swingle, in Wrocław, Lower Silesia Poland. Acta Sci. Pol., Hortorum Cultus 4(2): 45–57.
5.Beck P., Caudullo G., Tinner W., de Rigo D. 2016. Fraxinus excelsior in Europe: distribution, habitat, usage and threats https://www.researchgate.net/ publication/299468785_Fraxinus_excelsior_in_Europe_distribution_habitat_ usage _and_threats
6.Borowski J. 2008. Wzrost rodzimych gatunków drzew przy ulicach Warszawy. Wyd. SGGW (160 str).
7.Borowski J., Latocha P. 2006. Dobór drzew i krzewów do warunków przyulicznych Warszawy i miast centralnej Polski. Rocz. Dendrol. 54: 83–94.
8.Borowski J., Pstrągowska M. 2010. Wpływ warunków przyulicznych, w tym aerozolu solnego, na wzrost lip drobnolistnych. Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego. 58: 15-24.
9.Borowski J. 2012. Dobór drzew, krzewów i pnączy do szczególnie trudnych warunków miejskich. 5 Wiosenna wystawa szkółkarska. Mazowiecka Zieleń 2012- jakość i asortyment. 1–2 marca 2012, materiały seminarium „Miasto w zieleni – wyższa jakość życia”: 4-12.
10.Bugała W., Chylarecki H., Bojarczuk T. 1984. Dobór drzew i krzewów do obsadzania ulic, placów i w miastach z uwzględnieniem kryteriów rejonizacji. Arboretum Kórnickie 29: 35 – 62.
11.Callow D., May P.,& Johnstone D.M. 2018. Tree Vitality Assessment in Urban Landscapes. Forests 2018, 9(5), 279; https://doi.org/10.3390/f9050279.
12.Danielewicz W., Wiatrowska B. 2015. Różnorodność i przemiany dendroflory Polski. Studia i Materiały CEPL w Rogowie R. 17. Zeszyt 42/1/2015.
13.Dmuchowski W., Bandurek M. 2001. Stan zieleni przyulicznej w Warszawie na podstawie wieloletnich obserwacji i doświadczeń Ogrodu Botanicznego – CZRB PAN. W: Zieleń Warszawy problemy i nadzieje. Mat. konf. Warszawa – Powsin, Ogród Botaniczny PAN ( Dmuchowski W., Niekrasz K., red), Warszawa: 19 – 31.
14.Dzierżanowski , Popek R. , Gawrońska h. , Sæbø A. & Gawroński S.,W. 2011. Deposition of Particulate Matter of Different Size Fractions on Leaf Surfaces and in Waxes of Urban Forest Species, International Journal of Phytoremediation, 13:10,1037-1046, DOI:10.1080/15226514.2011.552929
15.GISTEMP Team 2017. GISS Surface Temperature Analysis (GISTEMP). NASA Goddard Institute for Space Studies. https://data.giss.nasa.gov/gistemp/.
16.Hirons A., D., Sjöman H. 2019. Tree Species Selection for Green Infrastructure: A Guide for Specifiers. Trees and Design Action Group TrustISBN: 978-0-9928686-4-2.
17.Heinze W., Schreiber D. 1984. Eine neue Kartierung der Winterhärtezonen für Gehölze in Mitteleuropa. Mitteilungen der Deutschen Dendrologischen Gesellschaft 75: 11-56.
18.Hoffman Ir. M.H.A. Planten en luchtkwaliteit. Dendroflora nr 46: 25-49.
19.IPCC 2013. Summary for Policymakers. W: Climate Change 2013: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fifth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change. Stocker T.F., Qin D., Plattner G.-K., Tignor M., Allen S.K., Boschung J., Nauels A., Xia Y., Bex V. i Midgley P.M. (Red.). Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom and New York, NY, USA.
20.Kowarik I. 1990. Some responses of fl ora and vegetation to urbanization in central Europe. Urban ecology. Plants and plant communities in urban environments. Eds. H. Sukopp,S. Hejny, I. Kowarik. SPB Academic Publ., The Hague: 113–129.
21.Kundzewicz Z.,W., Hov Ø, Okruszko T. (red.) 2017. https://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved= 2ahUKEwjzzvHvoJb1AhWpl4sKHdZ4BCQQFnoECAIQAQ&url=https%3A%2 F%2Fwww.researchgate.net%2Fpublication%2F329587981_ Zmiany_klimatu_i_ich_wplyw_na_wybrane_sektory_w_Polsce
_Redaktorzy&usg=AOvVaw0-1r8wHk7E_-PFJTz9emBh
22.Popek R., Gawrońska H., Wrochna M., Gawroński S. W., Saebø A. 2013. Particulate matter on foliage of 13 woody species: deposition on surfaces and phytostabilisation in waxes-a 3-year study. International Journal of Phytoremediation 15(3): 245-256.
23.Przybysz A., Popek R., Gawrońska H., Grab K., Łoskot K., Wrochna M., Gawroński S.,W. 2014. Efficiency of photosynthetic apparatus of plants grown in sites differing in evel of particulate matter. Acta Sci. Pol., Hortorum Cultus 13(1) 2014: 17-30.
24.Roloff A., Korn S., Gillner S. 2009. The Climate-Species-Matrix to select tree species for urban habitats considering climate change. Urban Forestry&UrbanGreening 8(2009):295–308.
25.Sjöman H., Hirons A., D., Bassuk N.,L. 2015. Urban forest resilience through tree selection—Variation in droughttolerance in Urban Forestry & Urban Greening 14 (2015) 858–865.
26.Sjöman H., Hirons A., D., Bassuk N.,L. 2018. Improving confidence in tree species selection for challenging urban sites: a role for leaf turgor loss. Urban Ecosystems (2018) 21:1171–1188 https://doi.org/10.1007/s11252-018-0791-5
27.Sovakov O. V., Sovakova M., Ostapchuk O.S., Bidolakh D. I., Pidkhovna S. M., and Kytaiev O.I. 2020. Inventories of causes of leaf scorch of linden trees under anthropogenic conditions in Kyiv. Forestry Ideas, 2020, vol. 26, No 2 (60): 277–288.
28.Sukopp H. 2004. Human-caused impact on preserved vegetation. Landscape and Urban Planning 69: 347–355.
29.Swoczyna T., Kalaji H., Pietkiewicz S., Borowski J., Zaraś – Januszkiewicz E. 2010. Photosynthetic apparatus efficiency of eight tree taxa as an indicator of their tolerance to urban environments. Dendrobiology 63: 65-75.
30.Swoczyna T. 2013. Wzrost i rozwój młodych drzew rosnących przy ulicach Warszawy. Praca doktorska. SGGW. Warszawa.
31.Swoczyna T., Kalaji H. M., Pietkiewicz S., Borowski. J., 2015. Ability of various tree species to acclimation in urban environmentsprobed with the JIP-test. Urban Forestry & Urban Greening. 14 (2015): 544–553.
32.Szczepanowska H.B. 2001. Drzewa w mieście. Hortpress, Warszawa.
33.Worobiec A. K., Liżewska I. 2009. Aleje przydrożne – historia, znaczenie, zagrożenie, ochrona. Borussia, Olsztyn.
34.Zarząd Zieleni Warszawy (2021). Dane niepublikowane.
