Drzewa w przestrzeni miejskiej – gatunki liściaste

O asortymencie inaczej
Prezentując asortyment drzew najłatwiej odwołać się do wybranego, dobrego podręcznika dendrologii albo dobrego katalogu. Zaprezentuję subiektywne spojrzenie przy doborze asortymentu, ale przede wszystkim polecę metodę dokonywania takiego wyboru.

Realizacja terenów zieleni – etapy i zadania
Każda realizacja terenów zieleni, niezależnie od skali inwestycji, zależna jest od trzech podmiotów: pierwszym jest inwestor, który zleca i finansuje projekt, drugim jest projektant, który wykonuje projekt, a trzecim szkółkarz, który dostarcza materiał roślinny. Inwestor określa cel i zadania planowanych nasadzeń, np. obsadzanie ciągów komunikacyjnych, pasy osłonowe, ogródki dla dzieci, zieleń osiedlowa, zieleń przydomowa, zieleń śródmiejska, wreszcie parki i obiekty zabytkowe. Coraz częściej istnieje potrzeba zagospodarowania zabetonowanej powierzchni w miastach, a przy dzisiejszych możliwościach technologicznych jest to możliwe i z powodzeniem wdrażane. Zadaniem projektanta jest zrobienie projektu uwzględniającego wymogi inwestora. Dochodzi do wyboru asortymentu. Dobry projektant zawsze najpierw określa parametry docelowe szukanego drzewa, jego walory zdobnicze, ustala warunki siedliskowe w jakich będą rosły – teren wilgotny, suchy, słoneczny, zacieniony, rodzaj gleby. W warunkach miejskich ekstremalne bywają ograniczenia objętości gleby, sadzenia w różnego rodzaju pojemniki czy w zabetonowane powierzchnie. Ważne jest uwzględnienie potrzeb konserwacyjnych takich jak cięcie czy opryski. Z powyższego wynika dopiero wybór odpowiedniego gatunku czy odmiany. Istnieje żelazna lista drzew od lat stosowanych i znanych, ale coraz więcej wchodzi na rynek nowości, które przewyższają niektórymi cechami odmiany standardowe.
Wiele odmian jest znanych głównie z nazwy i poszukiwanych dzięki eksponowaniu ich w katalogach, często amerykańskich. Nie zawsze są dostępne u nas, a istnieją całkowicie równorzędne odpowiedniki. Np. popularny za granicą Acer platanoides ‘Cleverland’, można zastąpić bardzo podobnym Acer pl. ‘Emerald Queen’ lub Acer pl. ‘Crimson King’ na Acer pl. ‘Royal Red’. Dobrze jest, jeśli w projekcie jest klauzula umożliwiająca zamianę odmian. Spotykamy się czasem w szkółce z klientami, którym podoba się dane drzewo, dopóki nie dowiedzą się, że to np. topola. Zła sława ciągnie się od lat powojennych, a nowe mieszańce topoli są bardzo cenne. W szkółkarstwie ozdobnym stosuje się wyłącznie odmiany męskie. Podobnie jest np. z Ginkgo biloba, które w Chinach było i jest drzewem owocowym, a wprowadzane na rynek odmiany jako ozdobne są męskie, aby wykluczyć opadanie ,,owoców” zanieczyszczających teren, bo jest to wspaniałe drzewo uliczne. Również w przypadku róż okrywowych jedną z podstawowych cech badanych przez hodowcę przed wprowadzeniem na rynek jest zdolność do rozmnażania z sadzonek, bo tak powinny być mnożone. Nie można powiedzieć w żaden sposób, że nowe odmiany są zawsze lepsze od starszych, ale nowoczesna hodowla jest kierunkowa tzn. zakłada osiągnięcie konkretnych, korzystnych cech. Tutaj konieczna jest często pomoc szkółkarza dla dokonania racjonalnego wyboru.Zestawienie i omówienie wybranych grup drzew liściastych.
Są to oczywiście jedne z wielu przykładów i propozycji przy ustalaniu asortymentu.

• Tilia – najbardziej znana i często sadzona jest Tilia ×europaea ‘Pallida’. Bardzo duże drzewo do 30 m o szeroko owalnej koronie, jedna z najlepiej kwitnących lip. Dobra do miast, ale ze względu podatność na mszycę, a więc na roś miodową, nie nadaje się na parkingi ani nad miejsca do siedzenia. Wymaga dużo przestrzeni.


• cordata ‘Greenspire’ – duże drzewo 15 m wysokości z piramidalną, później owalną koroną; uniwersalne drzewo miejskie, bardzo wytrzymałe na złe warunki, susze i ograniczoną objętość gleby. Podobne, ale o mniejszych wymiarach są T. c. ‘Erecta’ – wolniej rosnąca piramida, zwarta, również na mniejsze przestrzenie. T. c. ‘Rancho’ – piramidalna, później zaokrąglona korona, o dużych, błyszczących, ciemnozielonych liściach.


• tomentosa ‘Brabant’ (20 m wys.) – pokrój szeroko stożkowaty, piękne srebrzysto-niebieskie ulistnienie. Praktycznie nie porażana przez mszycę, dlatego w całej Europie podstawowe drzewo miejskie. Krążące jeszcze zabobony jakoby jej kwiaty były trujące dla pszczół zostały naukowo zweryfikowane i obalone.


• varsaviensis – pochodzi od T. tomentosa, rośnie dużo wolniej i osiąga 15 m. Zwarta stożkowata korona, później owalna, praktycznie wolna od mszyc, bardzo odporna na złe warunki miejskie. Utrzymuje liście najdłużej ze wszystkich lip.


• euchlora – należy do standardowej listy lip. Wysokie o szeroko owalnej koronie, ładnym błyszczącym liściu, bogato i późno kwitnie. Ma jednak dwie cechy, które ograniczają jej zastosowanie w miastach. Pierwsza to mocno przewisające gałęzie (często do ziemi), druga to podatność na śluzownice (wyżerające dolną stronę blaszki liściowej).


• americana – mniej znana i stosowana. Niezwykle cenny gatunek, mocno rosnący, o bardzo dużych liściach (do 20 cm) i dużych obfitych kwiatostanach, prawie nie porażany przez mszycę. Szczególnie cenne są odmiany. T. a. ‘Nova’ – duże drzewo o luźnej jajowatej koronie, doskonałe drzewo parkowe. T. a. ‘Redmond­’ – dość wolno rosnące drzewo, o zwartej, stożkowatej koronie. Nadaje się doskonale do obsadzania ulic.


• Quercus – odmiany kolumnowe. robur ‘Fastigiata’ – ogólnie znana standardowa odmiana. Bywała niestety w szkółkach rozmnażana również z nasion, dlatego istnieje nieskończona ilość typów (klonów), które nieco się między sobą różnią. Czasem producenci uznają tak powstałe typy za odmianę, dodają często lokalne nazwy
  np. Q. r. ‘Fastigiata Koster’. Podstawową wadą jest tu jednak wrażliwość na mączniaka, co szczególnie w miejskich warunkach jest bardzo uciążliwe (choć te typy różnią się między sobą wrażliwością na mączniaka).


• Od kilku lat wprowadzano na rynek mieszańce r. ‘Fastigiata’ i Q. bicolor, czyli
  Q. ×warei. Ich pokrój jest wąsko kolumnowy, potem wąsko jajowaty. Liście bardzo duże, błyszczące, ciemnozielone, odporne na mączniaka. Dominują dwie podobne odmiany – ‘Regal Prince’ i ‘Kindred Spirit’.


• bimundorum ‘Crimschmidt’ (Q. r. Fastigiata × Q. alba). Bardzo wąsko kolumnowy, o liściach średniej wielkości, bardzo ciemnozielonych. Niezwykle szybko rośnie, świetnie się krzewi. Ewenementem jest przebarwianie jesienne w odcieniach czerwonych. Odporny na mączniaka.


• palustris ‘Green Pillar’ – odmiana dębu błotnego o kolumnowym, równowąskim pokroju. Szybko rośnie, dobrze się krzewi. Liście duże, wspaniale błyszczące. Całkowicie (tak jak gatunek) odporny na mączniaka.

Kolejną wartą omówienia grupą drzew są klony z grupy Acer rubrum – klon czerwony. Weszły one przebojem na polski rynek, choć jeszcze kilkanaście lat temu były praktycznie nieznane. Mają 3 cechy wspólne: intensywnie czerwone kwiaty przed rozwojem liści, piękne przebarwienie jesienne z dominacją czerwonego, nadają się na stanowiska wilgotne. Dla wyjaśnienia – bo nieraz się błędnie podaje, że klon ten jest symbolem Kanady. Otóż godłem Kanady jest inny, też pięknie barwiący się jesienią klon cukrowy – Acer saccharum. Zaś nazwa klonu czerwonego Acer rubrum pochodzi od koloru jego kwiatów.
Przedstawiam dwie na ogół znane odmiany: Acer rubrum ‘Scanlon’ – drzewo o stożkowatej i gęstej koronie, ok. 10 m wysokości, liście błyszcząco zielone, pięknie barwiące się na pomarańczowo-czerwono jesienią. Dobre drzewo miejskie i uliczne.

• Acer rubrum ‘Red Sunset’ – korona jajowata do 15 m wysokości, liście ciemnozielone błyszczące, długo pozostające na drzewie, barwią się bardzo wcześnie pomarańczowo-czerwono. Obie te bardzo cenne odmiany doskonałe do miast, znoszące dobrze zanieczyszczenie powietrza, lepiej rosną, jeśli nie są wciśnięte w zabetonowane chodniki.
  Następne dwie odmiany, należą do gatunku będącego mieszańcem Acer rubrum i Acer saccharinum – klonu srebrzystego, a więc Acer ×freemanii.


• Acer ×fr. ‘Armstrong’ – pokrój wąsko kolumnowy, do 10 m wysokości, liście jasnozielone. Nadaje się do sadzenia wzdłuż wąskich ulic.


• Acer ×fr. ‘Autumn Blaze’ – drzewo o luźnej szerokiej koronie do 15 m wysokości, pięknie barwi się jesienią na czerwono i długo utrzymuje kolor.
  Odmiany Acer ×freemanii są bardziej tolerancyjne na niekorzystne warunki glebowe i lepiej niż Acer rubrum znoszą zabetonowane powierzchnie. Oba powyższe gatunki lepiej rosną i barwią się na glebach o odczynie kwaśnym.


• Platanus acerifolia – platan klonolistny. Niegdyś uważany za drzewo egzotyczne, dziś zdobywa powoli miejsce podstawowego drzewa miejskiego. Mało jest tak uniwersalnych drzew nadających się dla każdych warunków. Bardzo szybko rośnie, doskonale znosi zanieczyszczenia miejskie, trudne warunki glebowe, ma świetne parametry fitoremediacyjne. Do tego daje się ciąć i formować.

W dobrej formie: przykłady
1. Forma dachowa – stosowana jako źródło cienia na niewielkich powierzchniach np. ogrodach przydomowych czy ulicach. Bardzo dobra również dla zacieniania miejsc parkingowych. Wreszcie jako forma geometryczna do kompozycji przestrzennej.
2. Forma szpalerowa – na ogół stosuje się tu szpalery pienne, na wyższe pasy osłonowe lub dla zasłonięcia dużych ścian i murów. Łatwa w utrzymaniu.
3. Drzewa cięte w literę ,,U”. Szczególnie zimą pokazują stałą figurę z atrakcyjną łuszczącą się korą, latem jednoroczny przyrost daje olbrzymią masę zieloną.
4. Drzewa formowane dla potrzeb ulicznych.

Gatunki mało znane, a bardzo wartościowe w miejskich realizacjach
1. Crataegus lavalleei – jeden z najlepszych głogów o pięknych błyszczących ciemnozielonych liściach. Obficie kwitnie, owoce duże ciemnoczerwone, długo wiszące na drzewie, zdrowy, dobrze rosnący.
2. Fraxinus pennsylvanica – jesion pensylwański. Dziś zapomniany, a kiedyś stosowany w nasadzeniach przydrożnych. Widoczny szczególnie jesienią jako pierwsze barwiące się na żółto drzewo. Zdrowy, z wieloma cennymi odmianami.
3. Ulmus ‘Lobell’ i ‘Columella’ – nowa generacja odpornych na holenderską chorobę wiązów, pierwszy szeroko kolumnowy, drugi wąsko kolumnowy, oba bardzo szybko rosną, dając natychmiast pożądany efekt.
4. Koelreuteria paniculata – nieregularne drzewo, 5-10 m wysokości, liście duże złożone, kwiaty bardzo obfite (lipiec), owoce w formie torebek wiszące do zimy na drzewie, bardzo ozdobne. Na małe powierzchnie dobra jest odmiana kolumnowa p. ‘Fastigiata’.
5. Betula nigra – zupełnie wyjątkowa brzoza o luźnej przywisającej koronie, błyszczących ciemnozielonych liściach i korze łuszczącej się w kolorach brązowo-szaro-różowych. Wyjątek wśród brzóz, gdyż znosi wilgotne gleby, choć dobrze rośnie na miejscach suchych.
6. Prunus maackii ‘Amber Beauty’ – drzewo o owalnej zwartej koronie, do 10 m wysokości. Kwiaty białe ładnie pachnące. Odporna na niekorzystne warunki. Największą jej ozdobą jest kora na pniu i starszych gałęziach miedziano brązowa, błyszcząca, szczególnie efektowna zimą.

Podsumowanie
W ramach podsumowania kilka słów o poprawności ekologicznej w odniesieniu do polecanych gatunków. Spotykane są zalecenia stosowania wyłącznie krajowych gatunków. W praktyce może to być nie tyle ciężkie do wdrożenia, co w późniejszym etapie inwestycji słabo opłacalne. Przy drzewach argumentem m.in. ekologów jest niebezpieczeństwo wprowadzenia nieznanych nam chorób czy szkodników. Wymiany międzynarodowej nie da się zahamować żadnymi zarządzeniami, a ostatnio pojawiło się zjawisko odwrotne. Mianowicie szereg krajowych gatunków, musimy zastępować z konieczności obcymi, bo nasze, rodzime są dziesiątkowane przez szkodniki lub choroby. Np. krajowy jesion Fraxinus excelsior niszczony jest masowo przez grzyba – pucharka jesionowego; żeby utrzymać rodzaj Fraxinus w uprawie, musimy sięgać po gatunki amerykańskie, np. Fraxinus pennsylvanica odporne na tego grzyba. Podobnie przy wiązach musimy sięgać po sztucznie wychodowane mieszańce odporne na holenderską chorobę wiązów. Wreszcie przy Aesculus hippocastanum – gatunku wprawdzie nie polskim, ale europejskim, musimy wprowadzać gatunki amerykańskie, ze względu na szrotówka czy bakteriozę porażającą gatunki europejskie. Zresztą Aesculus hippocastanum ma być w końcu zakazany europejskim prawem. Tak więc dla racjonalnego wyboru asortymentu musimy kierować się wiedzą oraz rzetelną informacją, która również w branży szkółkarskiej jest towarem pierwszej potrzeby.

Tekst: Jan Grąbczewski, Szkółki „Grąbczewscy” – Związek Szkółkarzy Polskich
Zdjęcia: Wojciech Grąbczewski, Szkółka „Runów”