17.3.2023

Pigwa (Cydonia) oraz pigwowiec (Chaenomeles), pomimo że się od siebie zasadniczo różnią, zarówno morfologicznie, jak i pod względem użytkowym, są często ze sobą mylone. Obie rośliny łączy dosyć bliskie pokrewieństwo botaniczne, należą bowiem do rodziny różowatych. Ich cechą wspólną jest silny aromat owoców – u pigwy bardzo dużych, wielkości gruszki lub jabłka, a u pigwowca kilkukrotnie mniejszych.

Ze względu na niepełną odporność mrozową pigwa dotychczas nie zdobyła dużej popularności w Polsce i nawet dziś, gdy zimy stały się łagodne, stosunkowo rzadko można ją spotkać poza ogrodami botanicznymi i kolekcjami drzew owocowych.

Zupełnie inaczej jest z pigwowcem. Krzew ten od dziesięcioleci był (i nadal jest) uznawany za jeden z najcenniejszych gatunków miejskich, wykorzystywanych w formie niskich żywopłotów do obsadzania osiedli mieszkaniowych, przyszkolnych ogrodów, miejskich skwerów i parków. Wiosną zachwyca obfitością kwitnienia, w zależności od odmiany kwiatami w kolorach pomarańczowym, czerwonym lub białym, a jesienią przyciąga uwagę drobnymi, żółtymi owocami – twardymi jak kamień, ale o wyjątkowych aromacie. Owoce te wyjątkowo cenią sobie amatorzy nalewek, a krzewy mają skromne wymagania uprawowe i są w pełni odporne na mróz, stąd pigwowce bardzo często spotyka się także w ogrodach przydomowych i na działkach.

Pigwa

Na świecie znany jest tylko jeden gatunek pigwy – pigwa pospolita (Cydonia oblonga), występująca naturalnie na terenach Azji Środkowej i Mniejszej. Roślina ta była uprawiana już w starożytności ze względu na wyjątkowo aromatyczne owoce. Jest to niewielkich rozmiarów drzewo, osiągające u nas 4–5 m wysokości. Liście ma duże, do 10 cm długości, w zarysie jajowate, ciemnozielone, pokryte od spodu gęstymi, szarymi włoskami. Rozwijające się w maju okazałe kwiaty mają 4–5 cm średnicy, są bardzo ładnie eksponowane na tle zielonych liści. Kwiaty są zbudowane z 5 dużych, zaokrąglonych płatków korony. W zależności od odmiany owoce mogą być bardziej okrągłe i swoim wyglądem przypominać jabłka lub wydłużone, kształtem przypominjące gruszki. Średnica dojrzałych, soczyście żółtych owoców osiąga od 10 do 15 cm. Skórkę owoców pokrywa gruba warstwa szarego kutneru, dzięki któremu ich powierzchnia jest wyjątkowo aksamitna. Owoce są bardzo twarde, zawierają garbniki, pektyny i witaminy. Aby nadawały się do spożycia, muszą poleżeć i dojrzeć, jednak na surowo raczej się ich nie spożywa. Można z nich natomiast zrobić smaczne dżemy, marmolady i galaretki – zawierają dużo pektyn, dzięki którym wyroby te w naturalny sposób tężeją i są gęste, lub przeznaczyć je na soki i nalewki. Owoców z drzewek uprawianych w mieście nie wykorzystuje się kulinarnie, stanowią one jednak ciekawą, przyciągającą uwagę ozdobę rośliny.

Pigwowiec

Rodzaj pigwowiec (Chaenomeles) reprezentowany jest przez cztery gatunki krzewów, występujących naturalnie w Azji, w tym jeden gatunek mieszańcowy. Trzy z nich powszechnie uprawia się w Polsce. Są to pigwowiec japoński (C. japonica), ceniony za wyjątkowo aromatyczne owoce, oraz pigwowiec okazały (C. speciosa) i pigwowiec pośredni (C. ×superba) – gatunki oferowane w dziesiątkach odmian ogrodowych o ozdobnych kwiatach i owocach. Jedynym nieuprawianym u nas pigwowcem, ze względu na niedostateczną wytrzymałość mrozową, jest pigwowiec wąskolistny (C. cathayensis) – interesujący ze względu na okazałe, długie ciernie, wyjątkowo wąskie liście oraz bardzo duże, jajowate owoce, dorastające do 10–15 cm długości. Gatunek ten występuje naturalnie w środkowych Chinach, gdzie osiąga do 6 m wysokości.

Pigwowiec japoński

Pochodzi z Japonii oraz Półwyspu Koreańskiego. Do Europy został sprowadzony w drugiej połowie XIX w. Ze względu na łatwość rozmnażania i niewielkie wymagania uprawowe od dawna był powszechnie rozmnażany w krajowych szkółkach, sadzony na działkach, w zieleni miejskiej, ale też na obrzeżach lasów i dróg leśnych, gdzie niekiedy do dziś jeszcze się utrzymuje. Zaletą pigwowca japońskiego jest niski i dosyć szeroki pokrój (dorasta do 1 m wysokości) oraz tworzenie odrostów korzeniowych. Dzięki temu krzew może pełnić rolę rośliny okrywowej, służącej do obsadzania skarp i nasypów. Jego kwiaty są nieduże, o średnicy 3–4 cm, zbudowane z 5 płatków w ceglastym kolorze. Rozwijają się na przełomie kwietnia i maja przed rozwojem liści. Nieduże, spłaszczone owoce mają do 5 cm średnicy, dojrzewają we wrześniu i październiku, są żółte z czerwonymi plamkami. Owoce pigwowca japońskiego uznawane są za najbardziej aromatyczne, a uzyskane z nich nalewki uchodzą za najsmaczniejsze. Są także smacznym i wartościowym dodatkiem do herbaty, zastępującym cytrynę, zawierającym bardzo dużo witaminy C. Wśród niewielu odmian ogrodowych szczególnym uznaniem cieszy się litewska odmiana ‘Cido’ – obficie owocująca, w pełni odporna na mróz.


Pigwowiec okazały

W porównaniu do pigwowca japońskiego pigwowiec okazały jest wyższym krzewem, osiągającym 2–3 m wysokości. Naturalnie występuje w Chinach, Tybecie i Mjanmie (Birmie). Gatunek ten ceniony jest za liczne kultywary ogrodowe o ozdobnych, czerwonych, różowych lub białych kwiatach, a u nowszych odmian także w tonacjach zielonkawych i żółtawych. Jego kwiaty są duże, mają do 5–6 cm średnicy, mogą być półpełne lub pełne. Owoce są dosyć zmienne w kształcie, często z charakterystycznym pępkiem, zielonkawożółte, lekko pachnące, dojrzewają jesienią. U odmian o pełnych kwiatach owoce zawiązują się słabo lub w ogóle nie powstają. Polecane i sprawdzone w uprawie kultywary o pojedynczych kwiatach to m.in.: ‘Nivalis’ o czysto białych kwiatach, oraz ‘Hot Fire’, ‘Rubra’ i ‘Simonii’ o kwiatach czerwonych. Interesujące są także odmiany pełne, takie jak ‘Yukigoten’ o żółtokremowym odcieniu płatków oraz ‘Kinshiden’, której kwiaty mają wyraźny, zielonkawy odcień. W ostatnich latach w ofercie handlowej szkółek pojawiło się sporo nowych odmian pigwowca okazałego o szerokiej palecie barw kwiatów. Należą do nich uzyskane na Uniwersytecie Stanowym Karoliny Północnej w USA odmiany z serii Storm: ‘Orange Storm’, ‘Mango Storm’, ‘Pink Storm’ i ‘Scarlet Storm’. Krzewy te dorastają do 1,5–2 m wysokości, tworzą liczne, sztywne, szeroko rozrastające się pędy pozbawione cierni oraz ciemnozielone, eliptyczne liście. Kwitną obficie na zeszłorocznych pędach pod koniec kwietnia i na początku maja, po rozwinięciu pierwszych liści. Ich kwiaty są bardzo efektowne, duże, o intensywnych barwach, pełne, dopiero po całkowitym otwarciu ukazują nieliczne, żółte pręciki. Rośliny powtarzają kwitnienie wczesnym latem. Nie zawiązują owoców. Odmiana ‘Orange Storm’ zadebiutowała w Polsce w 2017 r. – została zgłoszona do Konkursu Roślin Nowości międzynarodowej wystawy „Zieleń to Życie” w Warszawie.



Pigwowiec pośredni

To mieszaniec pigwowca japońskiego i pigwowca okazałego o cechach pośrednich. Gatunek ten liczy najwięcej odmian ogrodowych, różniących się tempem wzrostu i kolorystyką kwiatów. Krzewy tworzą cierniste, silnie rozgałęzione pędy, w zależności od odmiany dorastają od 0,5 do 2 m wysokości. Ich liście są zielone, błyszczące, zaopatrzone w przylistki. Kwiaty rozwijają się przed lub wraz z rozwijającymi się liśćmi, mają od 3 do nawet 7 cm średnicy. Kuliste owoce mają wyraźne żebrowanie, po dojrzeniu są zielonożółte, pachnące. Dojrzewają we wrześniu, długo utrzymując się na pędach. Wśród licznych odmian szczególnie wartościową jest ‘Crimson and Gold’, wyróżniona w Wielkiej Brytanii prestiżową nagrodą Award of Garden Merit (AGM). Roślina ta charakteryzuje się dosyć wolnym tempem wzrostu, dzięki czemu nadaje się do sadzenia w małych, przydomowych ogrodach. Docelowo osiąga ok. 1 m wysokości przy nieznacznie większej średnicy. Jej kwiaty są duże, płatki szerokie, ciemnoczerwone, pręciki złociste. Jesienią ozdobą krzewów są złociste owoce. Inne polecane odmiany to: ‘Cameo’ (kwiaty łososiowe), ‘Hollandia’ i ‘Nicoline’ (kwiaty czerwone), ‘Colour Trail’ (jednocześnie na krzewie występują kwiaty jasno- i ciemnoróżowe), ‘Jet Trail’ (kwiaty białe), ‘Orange Trail’ (kwiaty pomarańczowe), ‘Pink Lady’ (kwiaty różowe).


Wymagania

Pigwowce nie mają specjalnych wymagań uprawowych. Dobrze rosną na większości przeciętnych gleb ogrodowych o lekko kwaśnym lub obojętnym pH. Wykazują wysoką odporność na suszę. Znoszą półcień, ale sadzone na stanowiskach słonecznych kwitną i owocują bardziej obficie. Są odporne na mróz, bardzo rzadko ulegają przemarzaniu. Rośliny tworzą długopędy oraz krótkopędy, na których latem zawiązują się pąki generatywne, z których wiosną kolejnego roku rozwiną się kwiaty. Większość kwiatów tworzy się jakby wewnątrz krzewów, gdzie na starszych gałązkach znajduje się więcej krótkopędów, natomiast na zeszłorocznych przyrostach rozwijają się liści. Stąd lekkie przycięcie krzewów (skrócenie długopędów) nie osłabia kwitnienia. W ogóle krzewy pigwowców doskonale znoszą przycinanie, a odmiany silnie rosnące mogą być wykorzystywane do tworzenia żywopłotów. Problemem niekiedy spotykanym w uprawie pigwowców, zwłaszcza przy niesprzyjającej, deszczowej aurze, może być występowanie chorób powodujących plamistość liści, które zwalcza się, stosując dostępne na rynku fungicydy.

Owoce

Owoce pigwowców są bardzo twarde, ich miąższ jest cierpki, kwaśny, nie nadają się do spożycia w stanie surowym. Po zerwaniu długo zachowują świeżość i dobrze się przechowują. O ich dojrzałości świadczą brązowe nasiona oraz delikatnie lepka skórka. Owoce zawierają wiele cennych składników odżywczych – pektyn (dwukrotnie więcej niż jabłka), polifenoli, witaminy C (siedmiokrotnie więcej niż cytryny), kwasów organicznych, soli mineralnych i błonnika. Sok z pigwowca może zastąpić sok z cytryny. Z owoców można robić nalewki, syropy, galaretki oraz wytrawne konfitury, stanowiące doskonały dodatek do potraw mięsnych. Owoce przed przetworzeniem należy oczyścić z nasion, co ze względu na ich dużą twardość nie jest łatwym zadaniem.

Tekst i zdjęcia: Grzegorz Falkowski, Związek Szkółkarzy Polskich